2025-09-20 09:38:21
Συντατική ομάδα Libre
Η Ήρω Κολέτσου, με ακαδημαϊκή πορεία στη Γαλλία και πάθος για την ιστορία της φυσικής, βρέθηκε το καλοκαίρι για λίγο στην Ελλάδα, για να μοιραστεί τη γνώση και τον ενθουσιασμό της. Στη διάλεξή της στην Τήνο, με τίτλο «Κατανοώ το Φως», ανέδειξε το αγαπημένο της κεφάλαιο στην επιστημονική ιστορία: το φως, όχι μόνο ως φυσικό φαινόμενο αλλά και ως σύμβολο κατανόησης, δημιουργίας και έμπνευσης. Η διαδρομή της υπενθυμίζει πως η επιστήμη μπορεί να γεφυρώνει τόπους, να ενώνει ανθρώπους και να φωτίζει με νέους τρόπους τον κόσμο γύρω μας.
-Τι σας ώθησε να ακολουθήσετε ακαδημαϊκή καριέρα στο εξωτερικό και συγκεκριμένα στη Γαλλία;
Έφυγα από την Ελλάδα πολύ νέα, με σκοπό να πραγματοποιήσω τη διπλωματική μου εργασία στο εργαστήριο IJCLab του Πανεπιστημίου Paris 11 μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος Erasmus. Εκεί ήρθε και η πρώτη μου επαφή με τη σωματιδιακή φυσική, η οποία με μάγεψε — χάρη και στον εξαιρετικό καθηγητή που επέβλεπε τη δουλειά μου, Louis Fayard
. Αυτή η εμπειρία με οδήγησε να παρακολουθήσω το μεταπτυχιακό στη Φυσική Υψηλών Ενεργειών στο ίδιο πανεπιστήμιο και να ξεκινήσω την ερευνητική μου δραστηριότητα με ένα διδακτορικό στη Γαλλία. Στη συνέχεια συνέχισα την ερευνητική πορεία μου και όταν μου προσφέρθηκε η θέση που κατέχω σήμερα στο Πανεπιστήμιο Savoie Mont Blanc, δεν δίστασα να χτίσω την καριέρα μου εδώ. Σήμερα, είμαι ιδιαίτερα ικανοποιημένη που συμμετέχω στη γαλλική έρευνα και είμαι μέλος της γαλλικής ακαδημαϊκής κοινότητας. Παρόλα αυτά, αν οι συγκυρίες ήταν διαφορετικές, πιστεύω ότι θα ακολουθούσα την ίδια πορεία και στην Ελλάδα, όπου έκανα τα πρώτα μου βήματα στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, με καθηγητές που με ενέπνευσαν και με έκαναν να αγαπήσω τη Φυσική.
-Ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα της Ελλάδας και εκείνης του εξωτερικού;
Η ακαδημαϊκή κοινότητα της Ελλάδας αποτελείται από εξαιρετικούς επιστήμονες, που παίζουν σημαντικό ρόλο σε διεθνείς συνεργασίες, όπως τα πειράματα ATLAS και CMS στο CERN, καθώς και στην προετοιμασία για το μέλλον της σωματιδιακής φυσικής. Ως μέλη συνεργασιών τέτοιου μεγέθους, οι Έλληνες ερευνητές έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα στο CERN με κάθε άλλον ερευνητή από κράτος-μέλος.
Η καθημερινή μας δουλειά είναι λοιπόν πολύ παρόμοια. Μία βασική διαφορά είναι ότι πολλοί Γάλλοι ερευνητές εργάζονται για το CNRS και δεν έχουν διδακτικές υποχρεώσεις, κάτι που στην Ελλάδα δεν ισχύει σε μεγάλη κλίμακα. Επίσης, για τους νέους ερευνητές στην Ελλάδα —διδακτορικούς και post-docs— η χρηματοδότηση είναι συχνά περιορισμένη ή αβέβαιη.
Σε γενικές γραμμές όμως, η βασική έρευνα στην Ευρώπη αντιμετωπίζει δυσκολίες. Παρά τις δυσκολίες, κάθε χρόνο συναντώ Έλληνες φοιτητές γεμάτους ενθουσιασμό και πάθος
Γι’ αυτό, πολλά νέα παιδιά φεύγουν στο εξωτερικό, από όπου άλλοτε επιστρέφουν κι άλλοτε όχι. Θα ήταν πολύ σημαντικό να υπάρχει μία συστηματική και σταθερή χρηματοδότηση διδακτορικών και μεταδιδακτορικών στα ελληνικά πανεπιστήμια, όχι μόνο για τη στήριξη των ίδιων των νέων αλλά και για την καλύτερη λειτουργία των ερευνητικών ομάδων. Η παρουσία νέων ανθρώπων είναι πάντα αναζωογονητική και παραγωγική!
Επιπλέον, για να παραμείνει το επίπεδο της ελληνικής έρευνας υψηλό, είναι εξαιρετικά σημαντικό τα πανεπιστήμια να λειτουργούν ως πόλοι έλξης κι αυτό περνάει και μέσα από τη στήριξη των νέων επιστημόνων.
-Αισθάνεστε ότι η Ελλάδα υποστηρίζει επαρκώς τη βασική έρευνα και τις φυσικές επιστήμες;
Πιστεύω ότι είναι καλύτερα να αφήσω τους συναδέλφους μου που είναι μέλη της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα. Σε γενικές γραμμές όμως, η βασική έρευνα στην Ευρώπη αντιμετωπίζει δυσκολίες.
Μία από αυτές είναι ότι οι ερευνητές βασίζονται όλο και περισσότερο σε εθνικά ή ευρωπαϊκά προγράμματα συγκεκριμένης διάρκειας για τη χρηματοδότησή τους, και λιγότερο σε μία κεντρική, σταθερή πηγή πόρων. Αυτό, εκτός του ότι είναι αντιπαραγωγικό, επηρεάζει αρνητικά και την πολύ σημαντική ακαδημαϊκή ελευθερία.
Για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νέοι ερευνητές στην Ευρώπη κι ειδικότερα στην Ελλάδα έχω μιλήσει παραπάνω. Θέλω όμως να τονίσω ότι, παρά τις δυσκολίες, κάθε χρόνο συναντώ Έλληνες φοιτητές γεμάτους ενθουσιασμό και πάθος, έτοιμους για το ταξίδι της επιστημονικής έρευνας. Μερικές φορές έχω μάλιστα την ευκαιρία να συνεργαστώ με κάποιους από αυτούς στο πλαίσιο της εκπαίδευσής τους.
Σε κάθε ερευνητική ομάδα που συμμετείχα υπήρχαν πάντα διαφορετικές εθνικότητες, ευρωπαϊκές και μη
Τώρα το ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι το εξής: θέλουμε κι είμαστε έτοιμοι ως κοινωνία να στηρίξουμε πραγματικά τη βασική έρευνα; Τώρα είναι κατά την γνώμη μου η πιο κατάλληλη χρονική στιγμή για να δώσουμε μία ώριμη και μελετημένη απάντηση κι ο λόγος είναι η τρίτη επικαιροποίηση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Σωματιδιακή Φυσική που ξεκίνησε από το Συμβούλιο του CERN τον Ιούνιο του 2024 κι αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Ιανουάριο του 2026.
Στη διαδικασία αυτή συμμετέχουν ενεργά η γαλλική όπως κι η ελληνική επιστημονική κοινότητα, καταθέτοντας και οι δύο, όπως και τα άλλα κράτη μέλη, συγκεκριμένες προτάσεις. Παρότι πρόκειται εδώ για μία μακροπρόθεσμη στρατηγική που διαγράφει την πορεία μας για πολλές δεκαετίες, είναι η στιγμή να αποφασίσουμε αν και με ποιο τρόπο θέλουμε να είναι η βασική έρευνα μία από τις προτεραιότητες τις κοινωνίας μας.
Πρέπει και πιο συγκεκριμένα να σκεφτούμε και να αποφασίσουμε αν και πώς το CERN θα πρέπει να παραμείνει το κομβικό ερευνητικό κέντρο που είναι σήμερα.
-Πώς ήταν η μετάβασή σας από την ελληνική ακαδημαϊκή πραγματικότητα στη γαλλική; Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε;
Όπως ανέφερα και προηγουμένως, γνώρισα το ελληνικό πανεπιστήμιο μόνο ως φοιτήτρια. Το διδακτορικό μου το έκανα στη Γαλλία και έγινα μέλος του πανεπιστημίου USMB λίγα χρόνια αργότερα, έχοντας δουλέψει για ένα διάστημα και στο INFN στο Μιλάνο. Γνώρισα λοιπόν το γαλλικό επιστημονικό σύστημα από την αρχή της καριέρας μου. Δεν θα έλεγα ότι αντιμετώπισα κάποια πρόκληση ως Ελληνίδα, αφού η ακαδημαϊκή κοινότητα – δηλαδή το γαλλικό πανεπιστήμιο και το CNRS – είναι πραγματικά διεθνής χώρος.
Σε κάθε ερευνητική ομάδα που συμμετείχα υπήρχαν πάντα διαφορετικές εθνικότητες, ευρωπαϊκές και μη. Είχα μάλιστα την ευχαρίστηση να δουλεύω και με πρώην συμφοιτητές μου από τη Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών, που όπως κι εγώ είναι πλέον μέλη της γαλλικής ακαδημαϊκής κοινότητας.
Η σχέση μου με την Ελλάδα παραμένει πολύ σημαντική, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Αυτό εκφράζεται, μεταξύ άλλων, μέσω των συνεργασιών μου με ελληνικά πανεπιστήμια
Με τον καιρό άρχισα να συμμετέχω όλο και περισσότερο στα γαλλικά ερευνητικά όργανα· για παράδειγμα, είμαι αυτή τη στιγμή μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του CNRS για την πυρηνική και σωματιδιακή φυσική.
Όλα αυτά έγιναν πολύ φυσικά και σε καμία περίπτωση δεν θα τα χαρακτήριζα ως πρόκληση. Αντιθέτως, η αρχικά ελληνική και στη συνέχεια γαλλική μου εκπαίδευση, οι στενές μου σχέσεις με το ελληνικό πανεπιστήμιο κι η γενικότερη διπλή μου, κατά κάποιο τρόπο παιδεία, αποτελεί μια εξαιρετική πηγή πνευματικού και επιστημονικού πλούτου την οποία ανέκαθεν απολάμβανα.
-Ποια είναι η σχέση σας με την Ελλάδα σήμερα και πόσο σημαντική είναι για εσάς η επαφή με το ελληνικό κοινό μέσα από τέτοιες διαλέξεις;
Η σχέση μου με την Ελλάδα παραμένει πολύ σημαντική, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Αυτό εκφράζεται, μεταξύ άλλων, μέσω των συνεργασιών μου με ελληνικά πανεπιστήμια. Τα τελευταία χρόνια, για παράδειγμα, συνεργάζομαι στενά με το ΑΠΘ, που επίσης συμμετέχει στο πείραμα ATLAS στο CERN.
Όποτε μου δίνεται η δυνατότητα, συμμετέχω στο ετήσιο συνέδριο της ΕΕΣΦΥΕ (Ελληνική Εταιρεία Σπουδών Φυσικής Υψηλών Ενεργειών), που αποτελεί χώρο συνάντησης των Ελλήνων φυσικών υψηλών ενεργειών. Παρότι στη Γαλλία συμμετέχω και διοργανώνω τακτικά δρώμενα επιστημονικής επικοινωνίας, μέχρι τώρα δεν είχα την ευκαιρία να το κάνω στην Ελλάδα.
Το φως είναι ίσως το αγαπημένο μου κεφάλαιο στην ιστορία της φυσικής… η φύση του παραμένει ίδια, είτε στην προϊστορία είτε σήμερα
Η διάλεξη αυτή ήταν για μένα η αρχή, και ήμουν ιδιαίτερα χαρούμενη που πραγματοποιήθηκε στην Τήνο, αυτό το υπέροχο νησί με το οποίο έχω και προσωπική σύνδεση.
Εύχομαι στο μέλλον να επεκτείνω αυτή τη δραστηριότητα σε μη φυσικούς στην Ελλάδα, είτε μέσω διαλέξεων, είτε μέσω εκδηλώσεων τέχνης και επιστήμης, είτε μέσω επισκέψεων σε σχολεία και πανεπιστήμια.
-Γιατί επιλέξατε τον τίτλο «Κατανοώ το Φως» για τη διάλεξή σας στην Τήνο και τι θέλατε να μεταδώσετε μέσα από αυτόν;
‘Όπως ανέφερα και στην αρχή της διάλεξής μου, το φως είναι ίσως το αγαπημένο μου κεφάλαιο στην ιστορία της φυσικής. Όταν διηγούμαι αυτή την ιστορία, δεν μιλάω απλώς για το φως καθ’ αυτό· η φύση του παραμένει ίδια, είτε στην προϊστορία είτε σήμερα. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι πώς ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν και αντιλαμβάνεται το φως, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Μέχρι τον 17ο αιώνα, υπό την επίδραση του Αριστοτέλη, το φως θεωρούνταν απλώς μια ιδιότητα, χωρίς δική του υπόσταση. Για να κατανοήσουμε την ύπαρξη του φωτός, να μετρήσουμε την ταχύτητά του και να αποδεχτούμε τη δυαδική του φύση, χρειάστηκε να αναθεωρήσουμε βασικές αρχές της επιστήμης και της αντίληψής μας για τον κόσμο. Χρειάστηκε να παραδεχτούμε το γεωκεντρικό σύστημα, να απορρίψουμε την ύπαρξη του αιθέρα και, αργότερα, να υιοθετήσουμε την κβαντομηχανική και τη γενική θεωρία της σχετικότητας, που και οι δύο έφεραν ριζοσπαστικές αλλαγές στον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο.
Αυτό θέλω να περάσω μέσα από τις διαλέξεις μου: ότι ο άνθρωπος εξελίσσεται μέσω των βασικών επιστημών. Δεν αποκτούμε μόνο τις πολλές και εξαίσιες τεχνολογικές εφαρμογές που προκύπτουν από αυτές· κερδίζουμε σταδιακά μια βαθύτερη κατανόηση του κόσμου, που μεταμορφώνει και εξελίσσει την ίδια μας την ταυτότητα.
-Ποιο από τα ιστορικά πειράματα που παρουσιάσατε θεωρείτε πιο «επαναστατικό» για την κατανόηση του φωτός;
Κάθε ένα από τα πειράματα που ανέφερα ήταν επαναστατικό! ‘Όπως ανέφερα και παραπάνω, το πείραμα του Γαλιλαίου (πραγματικό ή νοητικό) βασιζόταν στην επαναστατική σκέψη ότι το φως είναι κάτι που μετακινείται. Η μέτρηση του Ole Romer βασίζεται στην επαναστατική συνειδητοποίηση ότι ο Δίας έχει δορυφόρους, και ούτω καθ΄ εξής.
Σίγουρα όμως, το πιο εντυπωσιακό πείραμα, ή μάλλον η ερμηνεία του από Albert Einstein, αφορά το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί φοιτητές επηρεάζονται τόσο βαθιά από τη μελέτη του που αποφασίζουν να ακολουθήσουν πιο προχωρημένες σπουδές σ’αυτόν τον τομέα.
Το νοητικό πείραμα του μετακινούμενου με την ταχύτητα του φωτός από τον νεαρό Einstein ήταν φυσικά αδύνατο να πραγματοποιηθεί, αλλά υπήρξε εξαιρετικά καρποφόρο για την ανάπτυξη της θεωρίας της σχετικότητας
Η ερμηνεία του φαινομένου αυτού από τον Einstein, και η οποία μπορεί να συνοψιστεί στην εξίσωση E=hν, εισήγαγε την επαναστατική έννοια της δυαδικότητας που επεκτάθηκε αργότερα και πέραν του φωτός, θέτοντας τις βάσεις για την κβαντομηχανική που επρόκειτο να γεννηθεί λίγο αργότερα.
‘Όπως, κάποιους αιώνες παλιότερα, το γεωκεντρικό σύστημα ανέτρεψε τον τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίζουμε τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν, έτσι και τα ιστορικά επιστημονικά συμβάντα του προηγούμενου αιώνα, ξεκινώντας ίσως από το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο και την ερμηνεία του Einstein, ανέτρεψαν πολύ βασικές έννοιες όπως ο ντετερμνισμός, οι αιτιακές σχέσεις και γέννησαν πολλές και γόνιμες επιστημονικές αλλά και φιλοσοφικές συζητήσεις.
-Τι ρόλο παίζουν οι νοητικές ασκήσεις στην έρευνά σας και στην εκπαιδευτική προσέγγιση της φυσικής;
Οι νοητικές ασκήσεις είναι τρόπος να οργανώνουμε και να εκφράζουμε τις πιο σύνθετες και δυσνόητες σκέψεις μας, δίνοντάς τους μια πιο απτή διάσταση, έστω και μέσω της φαντασίας μας. Στην πραγματικότητα, χρησιμοποιούμε νοητικές ασκήσεις καθημερινά, πολύ πιο συχνά απ’ ό,τι πιστεύουμε.
Στην έρευνα, τις χρησιμοποιούμε για να “δοκιμάσουμε” μια σκέψη, να δούμε αν έχει λογική και αν στέκει. Κάποιες φορές λειτουργούν σαν προκαταρκτικό στάδιο πριν τον πειραματισμό. Άλλες φορές, πρόκειται για ιδέες που δεν μπορούν να υλοποιηθούν άμεσα, αλλά μας βοηθούν να δώσουμε σχήμα σε μια θεωρία. Για παράδειγμα, το πείραμα με το σφυρί και το πούπουλο δεν ήταν δυνατόν να υλοποιηθεί πριν έχουμε χώρο κενό από αέρα, αλλά τελικά απέδειξε ότι δύο αντικείμενα διαφορετικής μάζας επιταχύνονται με τον ίδιο ρυθμό λόγω της βαρύτητας.
Στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN, χρησιμοποιούμε συγκρούσεις πρωτονίων σε πολύ υψηλές ενέργειες για να παραγάγουμε και να μελετήσουμε φωτόνια
Το νοητικό πείραμα του μετακινούμενου με την ταχύτητα του φωτός από τον νεαρού Einstein ήταν φυσικά αδύνατο να πραγματοποιηθεί, αλλά υπήρξε εξαιρετικά καρποφόρο για την ανάπτυξη της θεωρίας της σχετικότητας. Στη διδασκαλία, οι νοητικές ασκήσεις παίζουν επίσης πρωταγωνιστικό ρόλο. Εγώ προσωπικά τις χρησιμοποιώ για να εξοικειώνω τους φοιτητές με νέες, για αυτούς, έννοιες της φυσικής. Μου αρέσει να στηρίζομαι σε ιστορικά νοητικά πειράματα, όπως αυτά που ανέφερα και στη διάλεξή μου. Γενικά, θεωρώ πολύ σημαντικό η ιστορία της επιστήμης να εισέρχεται στη διδασκαλία της φυσικής, και είναι κάτι που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα.
-Σήμερα, ποια είναι η πιο ενδιαφέρουσα ή απρόβλεπτη πτυχή της έρευνας γύρω από το φως που μελετάται στο CERN ή αλλού;
Το φως παραμένει και σήμερα ένα συναρπαστικό αντικείμενο μελέτης στη φυσική, παρόλα όσα έχουμε μάθει γι’αυτό τον τελευταίο αιώνα. Θα αναφερθώ σε δύο πτυχές αυτής της μελέτης που με ενδιαφέρουν προσωπικά, παρότι οι έρευνες που αφορούν τη φύση και τη συμπεριφορά του φωτός δεν περιορίζονται βέβαια σε αυτές.
Πρώτα απ’όλα, στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN, χρησιμοποιούμε συγκρούσεις πρωτονίων σε πολύ υψηλές ενέργειες για να παραγάγουμε και να μελετήσουμε φωτόνια που προκύπτουν από σπάνιες διαδικασίες, ελέγχοντας έτσι τις θεμελιώδεις θεωρίες για την αλληλεπίδραση του φωτός με την ύλη σε ακραίες συνθήκες.
Το κύριο κίνητρο των σύγχρονων ερευνητών δεν διαφέρει πολύ από εκείνο που οδήγησε τους αστρονόμους του 16ου αιώνα να επαναπροσδιορίσουν το πλανητικό σύστημα
Πρόκειται για το είδος της έρευνας με το οποίο ασχολούμαι κι εγώ, στα πλαίσια του πειράματος ATLAS του οποίου είμαι μέλος. Εξίσου συναρπαστικές είναι οι έρευνες που αφορούν την κβαντική σύζευξη φωτονίων. Το φαινόμενο αυτό ξεκίνησε ως ιδέα του Albert Einstein, ως νοητική άσκηση, και γέννησε σημαντικές επιστημονικές και φιλοσοφικές συζητήσεις σχετικά με τις πιο βασικές έννοιες τις νεότατης τότε κβαντομηχανικής. Από την πειραματική επιβεβαίωσή του τη δεκαετία του 1980, χάρη στις εργασίες του Alain Aspect, η πειραματική πλευρά της σύζευξης έχει εξελιχθεί εντυπωσιακά.
Πρόσφατα είχα την τύχη να παρακολουθήσω τη διάλεξη του Alain Aspect στο Γενικό Συνέδριο της Γαλλικής Εταιρείας Φυσικής στην πόλη Troyes, όπου περιέγραψε πώς η σύζευξη φωτονίων μετατράπηκε από θεωρητική συζήτηση σε ενεργό κλάδο πειραματικής έρευνας, χάρη στην πρόοδο των πειραματικών τεχνικών.
Αυτή τη συναρπαστική ιστορία διηγείται και στο βιβλίο του «Einstein et les revolutions quantiques» που πρόκειται να εκδοθεί σύντομα από τις εκδόσεις Εκκρεμές και του οποίου τη μετάφραση ανέλαβα με μεγάλη χαρά.
-Πιστεύετε ότι οι σύγχρονες ανακαλύψεις για το φως θα οδηγήσουν σε τεχνολογικές εφαρμογές που δεν μπορούμε ακόμη να φανταστούμε; Αν ναι, μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα;
Όπως κι οι περισσότεροι συνάδελφοί μου που ασχολούνται με τη βασική έρευνα, από επιλογή, δεν επικεντρώνομαι ιδιαίτερα στο να φαντάζομαι τις πιθανές τεχνολογικές εφαρμογές της δουλειάς μας. Το κύριο κίνητρο των σύγχρονων ερευνητών δεν διαφέρει πολύ από εκείνο που οδήγησε τους αστρονόμους του 16ου αιώνα να επαναπροσδιορίσουν το πλανητικό σύστημα ή τους επιστήμονες του 18ου και 19ου αιώνα να μελετήσουν τη φύση του ηλεκτρισμού: την επιστημονική περιέργεια. Παρόλα αυτά, η συνολική επίδραση της επιστημονικής εξέλιξης στην κοινωνία είναι αδιαμφισβήτητη. ‘Όπως ανέφερα και προηγουμένως, η απλούστευση της περιγραφής των κινήσεων των πλανητών, μέσα από τον ηλιοκεντρισμό και τις ελλειπτικές τροχιές του Κέπλερ, δεν προσέφερε μόνο καλύτερα εργαλεία για αστρονομικούς υπολογισμούς, αλλά είχε και θεολογικές και φιλοσοφικές συνέπειες, ανοίγοντας συζητήσεις και ερωτήματα που παραμένουν ενδιαφέροντα έως σήμερα. Για να απαντήσω όμως στο ερώτημα σχετικά με το μέλλον, δεν θα με εξέπληττε καθόλου αν οι σύγχρονες ανακαλύψεις γύρω από το φως, όπως η φωτονική σύζευξη και η κβαντική υπέρθεση, οδηγούσαν σε τεχνολογικές εφαρμογές εκπληκτικές και απρόβλεπτες για εμάς σήμερα.
Πηγή:https://www.libre.gr/2025/09/19/fos-periergeia-kai-erevna-i-iro-kolets/
Η Ήρω Κολέτσου, με ακαδημαϊκή πορεία στη Γαλλία και πάθος για την ιστορία της φυσικής, βρέθηκε το καλοκαίρι για λίγο στην Ελλάδα, για να μοιραστεί τη γνώση και τον ενθουσιασμό της. Στη διάλεξή της στην Τήνο, με τίτλο «Κατανοώ το Φως», ανέδειξε το αγαπημένο της κεφάλαιο στην επιστημονική ιστορία: το φως, όχι μόνο ως φυσικό φαινόμενο αλλά και ως σύμβολο κατανόησης, δημιουργίας και έμπνευσης. Η διαδρομή της υπενθυμίζει πως η επιστήμη μπορεί να γεφυρώνει τόπους, να ενώνει ανθρώπους και να φωτίζει με νέους τρόπους τον κόσμο γύρω μας.
-Τι σας ώθησε να ακολουθήσετε ακαδημαϊκή καριέρα στο εξωτερικό και συγκεκριμένα στη Γαλλία;
Έφυγα από την Ελλάδα πολύ νέα, με σκοπό να πραγματοποιήσω τη διπλωματική μου εργασία στο εργαστήριο IJCLab του Πανεπιστημίου Paris 11 μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος Erasmus. Εκεί ήρθε και η πρώτη μου επαφή με τη σωματιδιακή φυσική, η οποία με μάγεψε — χάρη και στον εξαιρετικό καθηγητή που επέβλεπε τη δουλειά μου, Louis Fayard
-Ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα της Ελλάδας και εκείνης του εξωτερικού;
Η ακαδημαϊκή κοινότητα της Ελλάδας αποτελείται από εξαιρετικούς επιστήμονες, που παίζουν σημαντικό ρόλο σε διεθνείς συνεργασίες, όπως τα πειράματα ATLAS και CMS στο CERN, καθώς και στην προετοιμασία για το μέλλον της σωματιδιακής φυσικής. Ως μέλη συνεργασιών τέτοιου μεγέθους, οι Έλληνες ερευνητές έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα στο CERN με κάθε άλλον ερευνητή από κράτος-μέλος.
Η καθημερινή μας δουλειά είναι λοιπόν πολύ παρόμοια. Μία βασική διαφορά είναι ότι πολλοί Γάλλοι ερευνητές εργάζονται για το CNRS και δεν έχουν διδακτικές υποχρεώσεις, κάτι που στην Ελλάδα δεν ισχύει σε μεγάλη κλίμακα. Επίσης, για τους νέους ερευνητές στην Ελλάδα —διδακτορικούς και post-docs— η χρηματοδότηση είναι συχνά περιορισμένη ή αβέβαιη.
Σε γενικές γραμμές όμως, η βασική έρευνα στην Ευρώπη αντιμετωπίζει δυσκολίες. Παρά τις δυσκολίες, κάθε χρόνο συναντώ Έλληνες φοιτητές γεμάτους ενθουσιασμό και πάθος
Γι’ αυτό, πολλά νέα παιδιά φεύγουν στο εξωτερικό, από όπου άλλοτε επιστρέφουν κι άλλοτε όχι. Θα ήταν πολύ σημαντικό να υπάρχει μία συστηματική και σταθερή χρηματοδότηση διδακτορικών και μεταδιδακτορικών στα ελληνικά πανεπιστήμια, όχι μόνο για τη στήριξη των ίδιων των νέων αλλά και για την καλύτερη λειτουργία των ερευνητικών ομάδων. Η παρουσία νέων ανθρώπων είναι πάντα αναζωογονητική και παραγωγική!
Επιπλέον, για να παραμείνει το επίπεδο της ελληνικής έρευνας υψηλό, είναι εξαιρετικά σημαντικό τα πανεπιστήμια να λειτουργούν ως πόλοι έλξης κι αυτό περνάει και μέσα από τη στήριξη των νέων επιστημόνων.
-Αισθάνεστε ότι η Ελλάδα υποστηρίζει επαρκώς τη βασική έρευνα και τις φυσικές επιστήμες;
Πιστεύω ότι είναι καλύτερα να αφήσω τους συναδέλφους μου που είναι μέλη της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα. Σε γενικές γραμμές όμως, η βασική έρευνα στην Ευρώπη αντιμετωπίζει δυσκολίες.
Μία από αυτές είναι ότι οι ερευνητές βασίζονται όλο και περισσότερο σε εθνικά ή ευρωπαϊκά προγράμματα συγκεκριμένης διάρκειας για τη χρηματοδότησή τους, και λιγότερο σε μία κεντρική, σταθερή πηγή πόρων. Αυτό, εκτός του ότι είναι αντιπαραγωγικό, επηρεάζει αρνητικά και την πολύ σημαντική ακαδημαϊκή ελευθερία.
Για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νέοι ερευνητές στην Ευρώπη κι ειδικότερα στην Ελλάδα έχω μιλήσει παραπάνω. Θέλω όμως να τονίσω ότι, παρά τις δυσκολίες, κάθε χρόνο συναντώ Έλληνες φοιτητές γεμάτους ενθουσιασμό και πάθος, έτοιμους για το ταξίδι της επιστημονικής έρευνας. Μερικές φορές έχω μάλιστα την ευκαιρία να συνεργαστώ με κάποιους από αυτούς στο πλαίσιο της εκπαίδευσής τους.
Σε κάθε ερευνητική ομάδα που συμμετείχα υπήρχαν πάντα διαφορετικές εθνικότητες, ευρωπαϊκές και μη
Τώρα το ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι το εξής: θέλουμε κι είμαστε έτοιμοι ως κοινωνία να στηρίξουμε πραγματικά τη βασική έρευνα; Τώρα είναι κατά την γνώμη μου η πιο κατάλληλη χρονική στιγμή για να δώσουμε μία ώριμη και μελετημένη απάντηση κι ο λόγος είναι η τρίτη επικαιροποίηση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Σωματιδιακή Φυσική που ξεκίνησε από το Συμβούλιο του CERN τον Ιούνιο του 2024 κι αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Ιανουάριο του 2026.
Στη διαδικασία αυτή συμμετέχουν ενεργά η γαλλική όπως κι η ελληνική επιστημονική κοινότητα, καταθέτοντας και οι δύο, όπως και τα άλλα κράτη μέλη, συγκεκριμένες προτάσεις. Παρότι πρόκειται εδώ για μία μακροπρόθεσμη στρατηγική που διαγράφει την πορεία μας για πολλές δεκαετίες, είναι η στιγμή να αποφασίσουμε αν και με ποιο τρόπο θέλουμε να είναι η βασική έρευνα μία από τις προτεραιότητες τις κοινωνίας μας.
Πρέπει και πιο συγκεκριμένα να σκεφτούμε και να αποφασίσουμε αν και πώς το CERN θα πρέπει να παραμείνει το κομβικό ερευνητικό κέντρο που είναι σήμερα.
-Πώς ήταν η μετάβασή σας από την ελληνική ακαδημαϊκή πραγματικότητα στη γαλλική; Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε;
Όπως ανέφερα και προηγουμένως, γνώρισα το ελληνικό πανεπιστήμιο μόνο ως φοιτήτρια. Το διδακτορικό μου το έκανα στη Γαλλία και έγινα μέλος του πανεπιστημίου USMB λίγα χρόνια αργότερα, έχοντας δουλέψει για ένα διάστημα και στο INFN στο Μιλάνο. Γνώρισα λοιπόν το γαλλικό επιστημονικό σύστημα από την αρχή της καριέρας μου. Δεν θα έλεγα ότι αντιμετώπισα κάποια πρόκληση ως Ελληνίδα, αφού η ακαδημαϊκή κοινότητα – δηλαδή το γαλλικό πανεπιστήμιο και το CNRS – είναι πραγματικά διεθνής χώρος.
Σε κάθε ερευνητική ομάδα που συμμετείχα υπήρχαν πάντα διαφορετικές εθνικότητες, ευρωπαϊκές και μη. Είχα μάλιστα την ευχαρίστηση να δουλεύω και με πρώην συμφοιτητές μου από τη Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών, που όπως κι εγώ είναι πλέον μέλη της γαλλικής ακαδημαϊκής κοινότητας.
Η σχέση μου με την Ελλάδα παραμένει πολύ σημαντική, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Αυτό εκφράζεται, μεταξύ άλλων, μέσω των συνεργασιών μου με ελληνικά πανεπιστήμια
Με τον καιρό άρχισα να συμμετέχω όλο και περισσότερο στα γαλλικά ερευνητικά όργανα· για παράδειγμα, είμαι αυτή τη στιγμή μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του CNRS για την πυρηνική και σωματιδιακή φυσική.
Όλα αυτά έγιναν πολύ φυσικά και σε καμία περίπτωση δεν θα τα χαρακτήριζα ως πρόκληση. Αντιθέτως, η αρχικά ελληνική και στη συνέχεια γαλλική μου εκπαίδευση, οι στενές μου σχέσεις με το ελληνικό πανεπιστήμιο κι η γενικότερη διπλή μου, κατά κάποιο τρόπο παιδεία, αποτελεί μια εξαιρετική πηγή πνευματικού και επιστημονικού πλούτου την οποία ανέκαθεν απολάμβανα.
-Ποια είναι η σχέση σας με την Ελλάδα σήμερα και πόσο σημαντική είναι για εσάς η επαφή με το ελληνικό κοινό μέσα από τέτοιες διαλέξεις;
Η σχέση μου με την Ελλάδα παραμένει πολύ σημαντική, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Αυτό εκφράζεται, μεταξύ άλλων, μέσω των συνεργασιών μου με ελληνικά πανεπιστήμια. Τα τελευταία χρόνια, για παράδειγμα, συνεργάζομαι στενά με το ΑΠΘ, που επίσης συμμετέχει στο πείραμα ATLAS στο CERN.
Όποτε μου δίνεται η δυνατότητα, συμμετέχω στο ετήσιο συνέδριο της ΕΕΣΦΥΕ (Ελληνική Εταιρεία Σπουδών Φυσικής Υψηλών Ενεργειών), που αποτελεί χώρο συνάντησης των Ελλήνων φυσικών υψηλών ενεργειών. Παρότι στη Γαλλία συμμετέχω και διοργανώνω τακτικά δρώμενα επιστημονικής επικοινωνίας, μέχρι τώρα δεν είχα την ευκαιρία να το κάνω στην Ελλάδα.
Το φως είναι ίσως το αγαπημένο μου κεφάλαιο στην ιστορία της φυσικής… η φύση του παραμένει ίδια, είτε στην προϊστορία είτε σήμερα
Η διάλεξη αυτή ήταν για μένα η αρχή, και ήμουν ιδιαίτερα χαρούμενη που πραγματοποιήθηκε στην Τήνο, αυτό το υπέροχο νησί με το οποίο έχω και προσωπική σύνδεση.
Εύχομαι στο μέλλον να επεκτείνω αυτή τη δραστηριότητα σε μη φυσικούς στην Ελλάδα, είτε μέσω διαλέξεων, είτε μέσω εκδηλώσεων τέχνης και επιστήμης, είτε μέσω επισκέψεων σε σχολεία και πανεπιστήμια.
-Γιατί επιλέξατε τον τίτλο «Κατανοώ το Φως» για τη διάλεξή σας στην Τήνο και τι θέλατε να μεταδώσετε μέσα από αυτόν;
‘Όπως ανέφερα και στην αρχή της διάλεξής μου, το φως είναι ίσως το αγαπημένο μου κεφάλαιο στην ιστορία της φυσικής. Όταν διηγούμαι αυτή την ιστορία, δεν μιλάω απλώς για το φως καθ’ αυτό· η φύση του παραμένει ίδια, είτε στην προϊστορία είτε σήμερα. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι πώς ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν και αντιλαμβάνεται το φως, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Μέχρι τον 17ο αιώνα, υπό την επίδραση του Αριστοτέλη, το φως θεωρούνταν απλώς μια ιδιότητα, χωρίς δική του υπόσταση. Για να κατανοήσουμε την ύπαρξη του φωτός, να μετρήσουμε την ταχύτητά του και να αποδεχτούμε τη δυαδική του φύση, χρειάστηκε να αναθεωρήσουμε βασικές αρχές της επιστήμης και της αντίληψής μας για τον κόσμο. Χρειάστηκε να παραδεχτούμε το γεωκεντρικό σύστημα, να απορρίψουμε την ύπαρξη του αιθέρα και, αργότερα, να υιοθετήσουμε την κβαντομηχανική και τη γενική θεωρία της σχετικότητας, που και οι δύο έφεραν ριζοσπαστικές αλλαγές στον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο.
Αυτό θέλω να περάσω μέσα από τις διαλέξεις μου: ότι ο άνθρωπος εξελίσσεται μέσω των βασικών επιστημών. Δεν αποκτούμε μόνο τις πολλές και εξαίσιες τεχνολογικές εφαρμογές που προκύπτουν από αυτές· κερδίζουμε σταδιακά μια βαθύτερη κατανόηση του κόσμου, που μεταμορφώνει και εξελίσσει την ίδια μας την ταυτότητα.
-Ποιο από τα ιστορικά πειράματα που παρουσιάσατε θεωρείτε πιο «επαναστατικό» για την κατανόηση του φωτός;
Κάθε ένα από τα πειράματα που ανέφερα ήταν επαναστατικό! ‘Όπως ανέφερα και παραπάνω, το πείραμα του Γαλιλαίου (πραγματικό ή νοητικό) βασιζόταν στην επαναστατική σκέψη ότι το φως είναι κάτι που μετακινείται. Η μέτρηση του Ole Romer βασίζεται στην επαναστατική συνειδητοποίηση ότι ο Δίας έχει δορυφόρους, και ούτω καθ΄ εξής.
Σίγουρα όμως, το πιο εντυπωσιακό πείραμα, ή μάλλον η ερμηνεία του από Albert Einstein, αφορά το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί φοιτητές επηρεάζονται τόσο βαθιά από τη μελέτη του που αποφασίζουν να ακολουθήσουν πιο προχωρημένες σπουδές σ’αυτόν τον τομέα.
Το νοητικό πείραμα του μετακινούμενου με την ταχύτητα του φωτός από τον νεαρό Einstein ήταν φυσικά αδύνατο να πραγματοποιηθεί, αλλά υπήρξε εξαιρετικά καρποφόρο για την ανάπτυξη της θεωρίας της σχετικότητας
Η ερμηνεία του φαινομένου αυτού από τον Einstein, και η οποία μπορεί να συνοψιστεί στην εξίσωση E=hν, εισήγαγε την επαναστατική έννοια της δυαδικότητας που επεκτάθηκε αργότερα και πέραν του φωτός, θέτοντας τις βάσεις για την κβαντομηχανική που επρόκειτο να γεννηθεί λίγο αργότερα.
‘Όπως, κάποιους αιώνες παλιότερα, το γεωκεντρικό σύστημα ανέτρεψε τον τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίζουμε τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν, έτσι και τα ιστορικά επιστημονικά συμβάντα του προηγούμενου αιώνα, ξεκινώντας ίσως από το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο και την ερμηνεία του Einstein, ανέτρεψαν πολύ βασικές έννοιες όπως ο ντετερμνισμός, οι αιτιακές σχέσεις και γέννησαν πολλές και γόνιμες επιστημονικές αλλά και φιλοσοφικές συζητήσεις.
-Τι ρόλο παίζουν οι νοητικές ασκήσεις στην έρευνά σας και στην εκπαιδευτική προσέγγιση της φυσικής;
Οι νοητικές ασκήσεις είναι τρόπος να οργανώνουμε και να εκφράζουμε τις πιο σύνθετες και δυσνόητες σκέψεις μας, δίνοντάς τους μια πιο απτή διάσταση, έστω και μέσω της φαντασίας μας. Στην πραγματικότητα, χρησιμοποιούμε νοητικές ασκήσεις καθημερινά, πολύ πιο συχνά απ’ ό,τι πιστεύουμε.
Στην έρευνα, τις χρησιμοποιούμε για να “δοκιμάσουμε” μια σκέψη, να δούμε αν έχει λογική και αν στέκει. Κάποιες φορές λειτουργούν σαν προκαταρκτικό στάδιο πριν τον πειραματισμό. Άλλες φορές, πρόκειται για ιδέες που δεν μπορούν να υλοποιηθούν άμεσα, αλλά μας βοηθούν να δώσουμε σχήμα σε μια θεωρία. Για παράδειγμα, το πείραμα με το σφυρί και το πούπουλο δεν ήταν δυνατόν να υλοποιηθεί πριν έχουμε χώρο κενό από αέρα, αλλά τελικά απέδειξε ότι δύο αντικείμενα διαφορετικής μάζας επιταχύνονται με τον ίδιο ρυθμό λόγω της βαρύτητας.
Στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN, χρησιμοποιούμε συγκρούσεις πρωτονίων σε πολύ υψηλές ενέργειες για να παραγάγουμε και να μελετήσουμε φωτόνια
Το νοητικό πείραμα του μετακινούμενου με την ταχύτητα του φωτός από τον νεαρού Einstein ήταν φυσικά αδύνατο να πραγματοποιηθεί, αλλά υπήρξε εξαιρετικά καρποφόρο για την ανάπτυξη της θεωρίας της σχετικότητας. Στη διδασκαλία, οι νοητικές ασκήσεις παίζουν επίσης πρωταγωνιστικό ρόλο. Εγώ προσωπικά τις χρησιμοποιώ για να εξοικειώνω τους φοιτητές με νέες, για αυτούς, έννοιες της φυσικής. Μου αρέσει να στηρίζομαι σε ιστορικά νοητικά πειράματα, όπως αυτά που ανέφερα και στη διάλεξή μου. Γενικά, θεωρώ πολύ σημαντικό η ιστορία της επιστήμης να εισέρχεται στη διδασκαλία της φυσικής, και είναι κάτι που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα.
-Σήμερα, ποια είναι η πιο ενδιαφέρουσα ή απρόβλεπτη πτυχή της έρευνας γύρω από το φως που μελετάται στο CERN ή αλλού;
Το φως παραμένει και σήμερα ένα συναρπαστικό αντικείμενο μελέτης στη φυσική, παρόλα όσα έχουμε μάθει γι’αυτό τον τελευταίο αιώνα. Θα αναφερθώ σε δύο πτυχές αυτής της μελέτης που με ενδιαφέρουν προσωπικά, παρότι οι έρευνες που αφορούν τη φύση και τη συμπεριφορά του φωτός δεν περιορίζονται βέβαια σε αυτές.
Πρώτα απ’όλα, στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN, χρησιμοποιούμε συγκρούσεις πρωτονίων σε πολύ υψηλές ενέργειες για να παραγάγουμε και να μελετήσουμε φωτόνια που προκύπτουν από σπάνιες διαδικασίες, ελέγχοντας έτσι τις θεμελιώδεις θεωρίες για την αλληλεπίδραση του φωτός με την ύλη σε ακραίες συνθήκες.
Το κύριο κίνητρο των σύγχρονων ερευνητών δεν διαφέρει πολύ από εκείνο που οδήγησε τους αστρονόμους του 16ου αιώνα να επαναπροσδιορίσουν το πλανητικό σύστημα
Πρόκειται για το είδος της έρευνας με το οποίο ασχολούμαι κι εγώ, στα πλαίσια του πειράματος ATLAS του οποίου είμαι μέλος. Εξίσου συναρπαστικές είναι οι έρευνες που αφορούν την κβαντική σύζευξη φωτονίων. Το φαινόμενο αυτό ξεκίνησε ως ιδέα του Albert Einstein, ως νοητική άσκηση, και γέννησε σημαντικές επιστημονικές και φιλοσοφικές συζητήσεις σχετικά με τις πιο βασικές έννοιες τις νεότατης τότε κβαντομηχανικής. Από την πειραματική επιβεβαίωσή του τη δεκαετία του 1980, χάρη στις εργασίες του Alain Aspect, η πειραματική πλευρά της σύζευξης έχει εξελιχθεί εντυπωσιακά.
Πρόσφατα είχα την τύχη να παρακολουθήσω τη διάλεξη του Alain Aspect στο Γενικό Συνέδριο της Γαλλικής Εταιρείας Φυσικής στην πόλη Troyes, όπου περιέγραψε πώς η σύζευξη φωτονίων μετατράπηκε από θεωρητική συζήτηση σε ενεργό κλάδο πειραματικής έρευνας, χάρη στην πρόοδο των πειραματικών τεχνικών.
Αυτή τη συναρπαστική ιστορία διηγείται και στο βιβλίο του «Einstein et les revolutions quantiques» που πρόκειται να εκδοθεί σύντομα από τις εκδόσεις Εκκρεμές και του οποίου τη μετάφραση ανέλαβα με μεγάλη χαρά.
-Πιστεύετε ότι οι σύγχρονες ανακαλύψεις για το φως θα οδηγήσουν σε τεχνολογικές εφαρμογές που δεν μπορούμε ακόμη να φανταστούμε; Αν ναι, μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα;
Όπως κι οι περισσότεροι συνάδελφοί μου που ασχολούνται με τη βασική έρευνα, από επιλογή, δεν επικεντρώνομαι ιδιαίτερα στο να φαντάζομαι τις πιθανές τεχνολογικές εφαρμογές της δουλειάς μας. Το κύριο κίνητρο των σύγχρονων ερευνητών δεν διαφέρει πολύ από εκείνο που οδήγησε τους αστρονόμους του 16ου αιώνα να επαναπροσδιορίσουν το πλανητικό σύστημα ή τους επιστήμονες του 18ου και 19ου αιώνα να μελετήσουν τη φύση του ηλεκτρισμού: την επιστημονική περιέργεια. Παρόλα αυτά, η συνολική επίδραση της επιστημονικής εξέλιξης στην κοινωνία είναι αδιαμφισβήτητη. ‘Όπως ανέφερα και προηγουμένως, η απλούστευση της περιγραφής των κινήσεων των πλανητών, μέσα από τον ηλιοκεντρισμό και τις ελλειπτικές τροχιές του Κέπλερ, δεν προσέφερε μόνο καλύτερα εργαλεία για αστρονομικούς υπολογισμούς, αλλά είχε και θεολογικές και φιλοσοφικές συνέπειες, ανοίγοντας συζητήσεις και ερωτήματα που παραμένουν ενδιαφέροντα έως σήμερα. Για να απαντήσω όμως στο ερώτημα σχετικά με το μέλλον, δεν θα με εξέπληττε καθόλου αν οι σύγχρονες ανακαλύψεις γύρω από το φως, όπως η φωτονική σύζευξη και η κβαντική υπέρθεση, οδηγούσαν σε τεχνολογικές εφαρμογές εκπληκτικές και απρόβλεπτες για εμάς σήμερα.
Πηγή:https://www.libre.gr/2025/09/19/fos-periergeia-kai-erevna-i-iro-kolets/
ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ
