«… Αυτό που θα διαβάσει ο αναγνώστης στον Ξένο είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που, δίχως τίποτα το ηρωικό στη συμπεριφορά του, δέχεται να πεθάνει για την αλήθεια. Ένιωσα εξάλλου την ανάγκη να πω, κι ας μοιάζει παράδοξο, πως προσπάθησα ν’ αποδώσω με τον ήρωά μου το μόνο Χριστό που μας αξίζει. Είναι φανερό λοιπόν, μετά τις εξηγήσεις μου, ότι το είπα χωρίς πρόθεση βλασφημίας, απλώς και μόνο με την κάπως ειρωνική τρυφερότητα που δικαιούται να νιώθει ένας καλλιτέχνης για τα πρόσωπα που δημιουργεί».
ΑΛΜΠΕΡ ΚΑΜΥ, 1954
«Εξαιτίας του ήλιου …»
Με τον Ξένο, το πρώτο μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, έχουμε το μανιφέστο ολόκληρου του έργου του. Όλα όσα θα αναπτύξει στο μέλλον διεξοδικότερα εμπεριέχονται σ’ αυτό το κείμενό του: ο θάνατος, το παράλογο, η δικαιοσύνη, η εξέγερση, η απομόνωση, ο ήλιος, η μητέρα, ο χαμένος πατέρας…
Η γραφή του εγκαταλείπει τις μυθιστορηματικές συμβάσεις. Ο Μερσώ, όνομα ποικιλίας κρασιού της Βουργουνδίας που ο συγγραφέας πρωτοδοκίμασε σ’ ένα γεύμα, παραπέμπει στη γενικότητα του ανθρώπου, «κλουβί γεμάτο ζέστη και αίμα», σύμφωνα με μεταγενέστερη έκφραση του Καμύ. Ο Μερσώ κρύβει μέσα του ένα πραγματικό αγρίμι που εκφράζεται με την απουσία αντίδρασης στις κοινές συγκινήσεις. Είναι ένας ξένος για τον εαυτό του ή για τον κόσμο όλο;
Κινείται βιώνοντας την αντίφαση πόθου και συνείδησης. Ένας υπαλληλίσκος που, αφήνοντας πίσω του τα όνειρα και τις φιλοδοξίες της νιότης του, πιστεύει ότι ο πόθος δεν κλείνει μέσα του καμιά υπόσχεση ευτυχίας. Αντίθετα, μόνο πόνο γεννά. Ενότητα υπάρχει μόνο στο Σύμπαν· ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να βιώνει το διχασμό. Κι ο θάνατος δεν είναι παρά η οικουμενική απόδειξη αυτής της αλήθειας.
Σε αντίθεση με τον άνθρωπο, η γη εγγράφεται στο ενιαίο γίγνεσθαι. Στο Καλοκαίρι, ο Καμύ ονειρεύεται να ταυτιστεί με τις πέτρες, «να γίνει ένα με τούτο το καυτό κι όλο απάθεια Σύμπαν που πετά το γάντι στην ιστορία και στις αναταραχές της».
Ο Μερσώ έχει τρωθεί ανεπανόρθωτα. Αρνείται την ανθρώπινη υπόστασή του κι επιδιώκει την ένωσή του με τη φύση. Η αδιαφορία είναι η μοναδική δική του απάντηση στην ανυπαρξία μέλλοντος. Όμως φαίνεται εξίσου αδύνατο να φτάσει κανείς στο Μηδέν όσο και ν’ αγγίξει το Απόλυτο.
Ο Μερσώ διατηρεί μια αισθησιακή έλξη για το Σύμπαν, ένα ενδιαφέρον για τη λεπτομέρεια, με αποκορύφωμα τη μαγεία που ασκεί πάνω του ο ήλιος — ο ήλιος με το άπληστο, πύρινο φως του που καταβροχθίζει τα πάντα και εξωθεί τον ήρωα του Καμύ στη δολοφονία του Άραβα. «Είπα στα γρήγορα, μπερδεύοντας λιγάκι τα λόγια μου κι έχοντας πλήρη συναίσθηση του γελοίου, πως το έκανα εξαιτίας του ήλιου».
Υπάρχει μέσα στον Ξένο η επιστροφή στη γη, στη μήτρα της ζωής. Η ταύτιση γης και μητέρας γίνεται εμφανής στον ενταφιασμό της μητέρας κι αργότερα στο θάνατο του Μερσώ, που θα σμίξει έτσι με τη μητέρα και τη γη.
Εάν η ζωή είναι καταδίκη, τότε οι άνθρωποι ή δεν έχουν σκοπό ή, μοιραία, ο σκοπός τους είναι αυτή η ίδια η καταδίκη. Βλέπουμε λοιπόν ήδη μέσα από τον Ξένο ν’ αναδύεται ο μύθος του Σισύφου, που άλλωστε ο Καμύ πραγματευόταν την ίδια εκείνη χρονική περίοδο. Υπάρχει παράλληλα κι ο Οιδίποδας: η δίκη για την αλήθεια, η κατάσταση της αθωότητας και της ενοχής, η δημόσια καταδίκη και η αποδοχή της.
Η αδιαφορία που θα δείξει ο Μερσώ για το θάνατο της μητέρας του, καθώς και η αρχή του ερωτικού δεσμού του με τη Μαρί την επομένη κιόλας της κηδείας, τον αναγκάζουν να αποδεχτεί μοιραία την καταδίκη του και το θάνατο. Δεν είναι αποκαλυπτικό το γεγονός ότι ο Καμύ αναφέρεται στον Μερσώ (στον πρόλογο της αμερικανικής έκδοσης του Ξένου) αποκαλώντας τον «το μόνο Χριστό που μας αξίζει» και ότι δίνει στην ερωμένη του ήρωά του το όνομα της Μητέρας του Θεού;
Η ηθική αναισθησία για το φόνο του Άραβα, που υπογραμμίζει την απάθεια του Μερσώ μπροστά στο θάνατο των άλλων, υφαίνει τις προϋποθέσεις μιας δημόσιας αυτοκτονίας μέσω μιας δίκης και της απόφασης που ακολουθεί.
Σίσυφος, Οιδίποδας, Χριστός, «αθώος όπως ο πρίγκιπας Μύσκιν… ένας «Ηλίθιος» επίσης», όπως θα τον χαρακτηρίσει ο Σαρτρ. Ο Μερσώ εντούτοις δεν είναι παρά «ένας άνθρωπος φαινομενικά δίχως συνείδηση», θα πει ο Καμύ σε μια συνέντευξη Τύπου. Θα αποδεχτεί όμως τον εαυτό του κι έτσι τελικά αποκτά συνείδηση.
Ο Μερσώ, πρόσωπο ενός Χριστού δίχως Θεό, με το βλέμμα στραμμένο στη γη, με το πύρινο στιλέτο του ήλιου καρφωμένο πάνω του· ένας Χριστός χωρίς διδασκαλία. Η εικόνα του Χριστού στον Μερσώ διαχέεται όσο περισσότερο την αναλύουμε. Ο ήρωας του Καμύ είναι ένας άνθρωπος μοναχικός, χωρίς προοπτική. Ένας σιωπηλός άνθρωπος που αποστρέφεται τα διανοητικά ταξίδια και τείνει να ενωθεί με τη φύση.
Προνομιούχο θέση κατέχει στον Ξένο και η κατάσταση του ύπνου, ο συνδετικός κρίκος της γης με τη σιωπή, μια κατάσταση αρχέγονης λήθης και αθωότητας.
Στο γράμμα του προς τον Φρανσίς Πονζ (1943), ένα χρόνο μετά την έκδοση του Ξένου, ο Καμύ παραδέχεται ότι «ένα από τα απώτατα όρια της παράλογης σκέψης είναι η αδιαφορία και η ολοκληρωτική παραίτηση, όμοια μ’ εκείνη της πέτρας».
Μέσα σε τούτη την εξέγερση που, παρά τα εμπόδια, σιγοκαίει σε βαθιά μικρή φλόγα, δεν πρέπει ν’ αγνοήσουμε την ιδιαίτερη σημασία που αποκτούν τα βλέμματα, οι μυρωδιές, ο «διαμελισμός» του χρόνου.
Πέρα από το παράλογο, ο Μερσώ κι ο Καμύ, ήρωες μιας ιστορίας σε πρώτο πρόσωπο, αρχικά «σκοτώνουν την ώρα τους» πριν δεχτούν απλά «να αισθανθούν την παρουσία» στο τελείωμα της ζωής, στο βράδυ της μέρας, στη «μελαγχολική ανακωχή».
Μέσα, τρόποι και προθέσεις, μυθιστόρημα και μυθιστοριογράφος συγχέονται. Το μη συγκεκριμένο του μυθιστορήματος επιστρατεύεται για να πλήξει το «αφηρημένο της διανόησης». Ο συγγραφέας αποφεύγει ν’ ασχοληθεί με το ψυχολογικό πορτρέτο των προσώπων. Δεν τον απασχολεί ιδιαίτερα η δομή της διήγησης ούτε η αναζήτηση ύφους. Παραθέτει απλώς τα γεγονότα ή τις χρονικές εναλλαγές, καταργώντας τις μεταξύ τους συνδέσεις. Ο Ξένος αφήνει να αναφανεί, κάτω από τη μονοτονία της δυστυχίας, μια υπομονή δίχως μέλλον.
Πρέπει να πιστέψουμε τον Καμύ όταν γράφει στους Γάμους ότι «εκτός από τον ήλιο, τα φιλιά και τ’ άγρια αρώματα, όλα μου φαίνονται επιπόλαια». Θα μπορούσε να πει «τραγικά». Όμως δεν το λέει, για να επιτρέψει τελικά στην «ελπίδα» και ίσως ακόμα και στην «ευτυχία» να παραμείνουν σε τούτον τον κόσμο.
Απόσπασμα από τον πρόλογο της ελληνικής μετάφρασης του μυθιστορήματος του Αλμπέρ Καμύ «Ο ξένος» , των Νίκη Καρακίτσου-Ντούζε και Μαρία Κασαμπάλογλου-Ρομπλέν – Εκδόσεις Καστανιώτη (1η έκδοση 1998) – η εικόνα από το εξώφυλλο του media.groupe.gallimard.fr
